Dziś pierwszy wpis z serii dotyczącej zaburzeń połykania, omówione w nim zostaną podstawowe pojęcia oraz mechanizmy, niezbędne do zrozumienia, czym jest dysfagia. W kolejnych tygodniach, postaram się przybliżyć temat postępowania diagnostycznego oraz terapeutycznego.
Dysfagia to zaburzenia w przyjmowaniu i transportowaniu pokarmów z jamy ustnej do żołądka. Konsekwencją tych trudności mogą być m.in.: odwodnienie, niedożywienie, problem z przyjmowaniem leków czy rozwinięcie zachłystowego zapalenia płuc.
Połykanie jest złożoną czynnością fizjologiczną, której celem jest przyjęcie pokarmu, następnie rozdrobnienie go czyli przygotowanie kęsa (bolusa) oraz przetransportowanie go z jamy ustnej do żołądka. Dorosły, zdrowy człowiek przełyka 580-2000 razy dziennie, w okresie czuwania przełyka około raz na minutę (poza posiłkami), od 0,5-1,5ml w zależności od produkcji śliny.
W odruch połykania jest zaangażowanych około 50 par mięśni! Ośrodek połykania znajduje się w tworze siatkowatym pnia mózgu, w dnie kory IV, blisko ośrodka oddechowego.
Fazy połykania:
– przedustna
– ustna – dobrowolna
– gardłowa – odruchowa
– przełykowa – autonomiczna, samoistna.
Faza przedustna, polega na przyjęciu postawy do pobierania pokarmu, obejmuje proces zwiększonego wydzielania śliny oraz pierwsze przygotowanie motoryczne tj. ruchy języka, mobilizacja traktu pokarmowego, przygotowanie koordynacji ręka-usta.
Faza ustana, podlega świadomej kontroli, obejmuje rozszyfrowanie pokarmu, jego konsystencji, struktury, smaku, temperatury, następnie dochodzi do rozdrobnienia kęsa, wymieszania go ze śliną, a następnie przetransportowaniu go do cieśni gardzieli (do łuków podniebienno-językowych) za pomocą języka i policzków. Faza ustna trwa około 30 sekund. W tej fazie ważna jest praca warg, policzków, zębów, języka, mięśni żwaczy oraz podniebienia.
Faza gardłowa, jest niezależna od naszej woli, trwa około 1 sekundy, obejmuje proces przemieszczania kęsa pokarmowego między cieśnią gardzieli a górnym zwieraczem przełyku. Czynności ruchowe w fazie gardłowej: uzyskanie zwarcia podniebienno-gardłowego, przemieszczanie kompleksu gnykowo-krtaniowego do przodu i do góry, „zamknięcie” wejścia do krtani, rozluźnienie górnego zwieracza przełyku. Ważną rolę odgrywa tu elewacja krtani, która wspomaga otwarcie przełyku, zapobiega aspiracji, poprzez wspomaganie ruchu opadającego nagłośni oraz funkcji zwierających krtani.
Faza przełykowa, jest niezależna od naszej woli i trwa 8-20 sekund, obejmuje proces przemieszczania kęsa pokarmowego do żołądka. Jest to możliwe, dzięki fali perystaltycznej przełyku, która umożliwia przemieszczanie kęsa ok 3-4 cm/s. Otwarcie przełyku zależy od kompleksu ruchów: relaksacji – w momencie uniesienie krtani do góry i w przód, otwarciu – skoordynowanym z relaksacją, poszerzeniu otwarcia – impuls z pnia mózgu po przeanalizowaniu właściwości bolusa, zamykanie oraz zamknięcie.
Odruch połykowy składa się z trzech elementów:
– uniesienie podniebienia miękkiego i zamknięcie nosogardła,
– zamkniecie wejścia do krtani,
– skurcz mięśni gardła.
Teraz omówimy podstawowe pojęcia, stosowane przy rozpoznawaniu trudności pacjenta.
Aspiracje – przedostawanie się treści pokarmowej, śliny, płynu lub innego materiału poniżej poziomu fałdów głosowych, do dróg oddechowych – do tchawicy. Wyróżniamy 3 typy aspiracji oraz dzielimy je w zależności od momentu, w którym do niej dochodzi: przed, podczas czy po wyzwoleniu odruchu połykania, odpowiednio: aspiracje pre-, intra- i postdeglutacyjne.
Ciche aspiracje – typ aspiracji, przy którym nie zostaje pobudzony odruch obronny czyli kaszel.
Penetracja – przedostawanie się treści pokarmowej, śliny, płynu lub innego materiału do przedsionka krtani bez przekraczania poziomu fałdów głosowych. Można podzielić je analogicznie jak aspiracje, na: pre-, intra- i postdeglutacyjne.
Zaleganie – pozostawanie po połknięciu resztek kęsa pokarmowego w jamie ustnej, na nasadzie języka, w dołkach nagłośniowych, zachyłkach gruszkowatych, okolicy spoidła tylnego lub na ścianie gardła.
Dysfunkcja połykania – występuje gdy ruch języka nie jest normatywny dla wieku, przy jednoczesnym, niezwiększonym ryzyku aspiracji niż u większości populacji.
Zaburzenia połykania – występuje tu zwiększone ryzyko aspiracji niż u większości populacji.
Fragmentaryczne połknięcia – występują przy złej obróbce kęsa pokarmowego, który dzielony jest na części oraz przełykany w partiach.
Multipołknięcia – występują gdy kęs pokarmowy obrobiony jest prawidłowo, lecz występują zalegania, w związku z czym, pacjent próbuje kilkukrotnie przełknąć treści pozostałe w zachyłkach gruszkowatych, dołkach nagłośniowych czy na nasadzie języka.
Przedwczesne połykanie – treści pokarmowe przedostają się do gardła z jamy ustnej, przed pobudzeniem odruchu połykowego, np, podczas ściekania po nasadzie, przedostawanie się do krtani, zachyłków gruszkowatych czy dołków nagłośniowych. Przyczyną występowania tej trudności jest zaburzona kontrola oralna.